Shkruan: Prof. Ahmet Asani
Manastiri i Shën Gjon Bigorit (Shën Gjon Pagëzori), i ndodhur pranë fshatit Radostushë në Malësinë e Rekës, Maqedonia e Veriut, është një nga monumentet më të rëndësishme të ortodoksisë në këtë hapësirë. I themeluar në vitin 1020 nga murgu Jovan nga Dibra, manastiri ka pasur gjatë shekujve rol të madh shpirtëror, kulturor dhe arsimor për popullsinë vendase.
Në mesjetë dhe deri vonë, hapësira përreth manastirit – Dibra, Reka e Epërme, Gostivari – ishte e banuar kryesisht nga shqiptarë, mes tyre edhe shumë ortodoksë. Bigori ishte qendra e tyre shpirtërore dhe vendi ku ruhej tradita e krishterë lindore në gjuhët dhe zakonet e popullsisë lokale.
Por shqiptarët ortodoksë u përballën me një sfidë të madhe: mungesën e një kishe kombëtare shqiptare. Ndryshe nga shqiptarët katolikë që ruanin lidhjet me Vatikanin, apo nga shqiptarët myslimanë që kishin institucionet e veta fetare, shqiptarët ortodoksë mbetën nën ndikimin e kishave sllave – fillimisht bullgare, pastaj serbe dhe së fundi maqedonase.
Shekulli XIX shënoi një kthesë të madhe. Me përhapjen e nacionalizmave ballkanike dhe ndërhyrjen e Kishës Bullgare, ortodoksët shqiptarë të Rekës, Dibrës dhe fshatrave përreth filluan të regjistroheshin si bullgarë. Ky proces u përshpejtua gjatë periudhës osmane të vonë dhe sidomos pas Kongresit të Berlinit (1878).
Në shekullin XX, sidomos pas krijimit të Maqedonisë si republikë federale brenda Jugosllavisë, shqiptarët ortodoksë që ende e ruanin gjuhën dhe identitetin e tyre, u shtynë drejt maqedonizimit. Shumë familje shqiptare të krishtera, për të shpëtuar nga presioni politik e social, pranuan të regjistroheshin si maqedonas. Në këtë mënyrë, identiteti shqiptar ortodoks u zbeh dhe u zhduk pothuajse krejtësisht.
Sot Manastiri i Bigorit është një nga qendrat më të vizituara të turizmit fetar në Maqedoninë e Veriut. Ai është restauruar dhe mirëmbajtur me kujdes, duke u shndërruar në një simbol të ortodoksisë maqedonase. Por rrënjët e tij historike flasin për një të kaluar ndryshe – një kohë kur shqiptarët ortodoksë ishin pjesë e gjallë e kësaj treve dhe e këtij manastiri. Bigori është pra një kujtesë e hidhur për fatin e shqiptarëve ortodoksë: një komunitet që mund të kishte qenë ura më e fortë midis shqiptarëve myslimanë dhe katolikë, por që për shkak të mungesës së institucioneve kombëtare, u asimilua nga fqinjët.
Përfundimi
Manastiri i Bigorit nuk është vetëm një monument i arkitekturës dhe besimit ortodoks. Ai është edhe një dëshmi e historisë së humbur shqiptare. Po të kishin shqiptarët ortodoksë një kishë të vetën kombëtare, sot Bigori do të ishte krenari shqiptare, ashtu siç është krenari e arkitekturës dhe shpirtit ballkanik.
